Alicja Patanowska: Tworzę rzeczy, które się dobrze starzeją

Nie lubi określenia „ceramiczka”, woli, gdy mówią o niej „rzeźbiarka”. Jest jedną z czołowych polskich artystek zajmujących się ceramiką. „Glina, materiał, którego najczęściej używam, w pełni nadaje się do recyklingu. Jeśli czegoś nie wypalisz, wystarczy to skruszyć i zamoczyć w wodzie, by ponownie uzyskać plastyczną masę. To sprzyja eksperymentom. Materiał podpowiada kolejne rozwiązania, nieodkryte dotąd możliwości” – tłumaczy. Czym jest dla niej rzemiosło, w jaki sposób design przenika się ze sztuką, a także jak ona, na co dzień pracująca samodzielnie, odnalazła się we współpracy w ramach projektu The Makers marki The Balvenie, który połączył pięcioro utalentowanych polskich artystów?

Skąd pomysł na glinę? 

Alicja Patanowska: Miałam wyjątkowego nauczyciela historii w szkole podstawowej. Gdy omawialiśmy jakąś epokę, zabierał nas do miejsc, które miały związek z danymi wydarzeniami. Kiedyś pojechaliśmy do Chmielna na Kaszubach, tam mieści się wielopokoleniowa pracownia ceramiki rodziny Neclów. Wtedy po raz pierwszy zobaczyłam garncarza toczącego na kole. Pamiętam, że stałam urzeczona. 

Co cię tak urzekło? 

AP: Nie mogłam nadążyć za ruchem jego rąk i zmieniającym się kształtem gliny. Powiedziałam sobie wtedy: będę robić to samo. Do dziś koło garncarskie jest w mojej praktyce wyjątkowo ważnym narzędziem. Myślę, że ten szczególny kontakt z cielesnością, który wykorzystuję w działaniach artystycznych, silna potrzeba materialności i haptyczności – to wszystko ma związek z kołem garncarskim. Decyzja o wyborze ścieżki zawodowej w tak młodym wieku, miałam wtedy 13 lat, była moją najsilniejszą w życiu intuicją. Poszłam za nią. Z pogranicza Kociewia i Kaszub, skąd pochodzę, pojechałam 500 kilometrów na studia do Wrocławia, a potem do Londynu.

Te studia nauczyły cię garncarstwa? 

AP: Studia w Royal College of Art w Londynie otworzyły mnie na to, by wychodzić poza swoją dziedzinę i traktować tradycyjny warsztat jako wyjątkową jakość, która może zaburzyć obowiązujące w sztuce schematy – w moim przypadku chodzi o łączenie obszarów dizajnu, sztuki i rzemiosła. Jeszcze na wrocławskiej ASP przyszedł moment, gdy wiedziałam już, co chcę robić, ale jeszcze nie potrafiłam tego osiągnąć warsztatowo. Wzięłam wtedy urlop dziekański i rok spędziłam tocząc na kole garncarskim. W tej technice prace powstają bardzo szybko.

O tym traktowała później moja praca doktorska – o nowych kontekstach rzemiosła i wiedzy ucieleśnionej – o trudnej do werbalizacji wiedzy, którą czerpiemy z naszego ciała będącego w ruchu.

Elementem tego procesu są niepowodzenia. Stuprocentowa kontrola nad ciałem i pełne skupienie podczas pracy nie są możliwe. Jak sobie radzisz z tym, że czasem, gdy pracujesz, rzeczy wymykają się spod kontroli? 

AP: Mam dużo zaufania do swojego ciała. Toczenie na kole przypomina chodzenie po linie lub boks, to nieustanna reakcja na zmieniające się okoliczności. Taki rodzaj wiedzy nazywa się metis. Moim celem jest bycie w procesie. Jeśli przyjąć taką perspektywę, wymykanie się czegoś spod kontroli jest po prostu kolejną zmienną, na którą się reaguje. Mam też komfort, że glina, materiał, którego najczęściej używam, w pełni nadaje się do recyklingu. Jeśli czegoś nie wypalisz, wystarczy to skruszyć  i zamoczyć w wodzie, by ponownie uzyskać plastyczną masę. To sprzyja eksperymentom. Materiał podpowiada kolejne rozwiązania, nieodkryte dotąd możliwości.

Alicja Patanowska

Foto: Materiały prasowe

Rzemiosło staje się luksusem. Traktujemy je jak coś lepszego, bardziej wyrafinowanego. Szukamy relacji z twórcą, a zarazem zdajemy sobie sprawę, że produkt, który wybieramy, coś o nas mówi innym. 

AP: Rynek bardzo nadużywa terminu „rzemieślniczy”. Proces powstawania produktu rzemieślniczego charakteryzuje się tym, że ten sam rzemieślnik bierze udział w większości etapów jego produkcji i nie jest ograniczony standaryzacją. W produkcji przemysłowej pracownicy są wyspecjalizowani, najczęściej nie mają więc pojęcia, jak wykonać produkt od początku do końca. 

Duże firmy próbują wykorzystać modę na rzemiosło stwarzając pozory rzemieślniczych tradycji. Szkodzą tym, którzy prowadzą drobną działalność wytwórczą od początku do końca w oparciu o rzemieślniczą pracę. Tornbiorn Kvasbo, norweski artysta i mój tutor, powiedział mi kiedyś ważne zdanie: „Quality must be visible”. Jakość musi być widoczna. Wierzę, że jeśli tak będzie to rzemiosło zawsze się obroni. Dla mnie oznacza to używanie najlepszych materiałów, ciągłe doskonalenie umiejętności, a także produkowanie w zgodzie ze środowiskiem i zasadami, które mówią, że nie można nadużywać zasobów. To moja definicja wysokiej jakości.

Filozofia mojej pracy jest daleka od tworzenia rzeczy będących zbytkiem czy ekstrawagancją. Ludzie, kupują moje przedmioty z różnych powodów, być może również po to, aby się w ten sposób wyrazić czy określić. Jednak ja widzę w tych formach sposób na odnalezienie intymnego związku z przedmiotem i szacunku do przedmiotu. W moich pracach zmysł dotyku – haptyczność – jest niezmiernie istotny. Staram się tworzyć rzeczy, które się dobrze starzeją, zasługują na szacunek i towarzyszą ludziom przez lata.

Kunszt rzemieślniczy to konkretny, nie dający się zdobyć inaczej niż poprzez intensywną praktykę rodzaj wiedzy. Jeśli efektem jest najwyższa jakość i możliwość długoletniego użytkowania to wysoka cena jest uczciwa. Z drugiej strony zdaję sobie sprawę że ceny rzemiosła sprawiają że stać na nie jedynie garstkę uprzywilejowanych, zamożnych osób. To wykluczenie zawsze, w kontekście sztuk wizualnych, dizajnu jak i współczesnego rzemiosła, było dla mnie problemem. 

Jaka jest zależność między sztuką i rzemiosłem? W którym momencie ich drogi się rozchodzą? 

AP: Bardzo długo pojęcia sztuka i rzemiosło były tożsame. Dopiero włoski renesans przyniósł definicję sztuk pięknych, które wykluczyła wszelkiego rodzaju użytkowość w sztuce. W ten sposób pojęcie sztuki zostało zarezerwowane dla wybranych dyscyplin jak malarstwo czy rzeźba. Inne, jak garncarstwo, pozostały rzemiosłem. Artysta dalej był rzemieślnikiem, ale specyficznym, bo nieograniczonym w swojej pracy użytkowym aspektem swojego dzieła.

Foto: Materiały prasowe

Dziś artysta swoje projekty może realizować rękami innych ludzi lub tworzyć sztukę efemeryczną czy konceptualną. Wybór środka ekspresji nie jest niczym ograniczony, ponieważ najważniejsza jest intencja twórcy. Podział na sztuki piękne, dekoracyjne i użytkowe tylko na podstawie stosowanego medium traci rację bytu. Kurator wystawy może zestawić ze sobą płótna, porcelanowe wazy i robotyczne ramię jeśli koncepcyjnie prace te dotykają podobnych problemów.

Współcześnie dominującą rolą sztuki jest komentowanie rzeczywistości i interpretowanie świata. Nie ma ona jednolitej formuły, a dyskurs postmodernistyczny jest pojemny na tyle,  że artystka jednocześnie może być garncarką, projektantką, naukowczynią i np. instruktorką nauki pływania. Wielość doświadczeń z różnych dziedzin poszerza perspektywę widzenia. Istotna jest świadomość wykorzystywania swoich różnych tożsamości. Sama dekoracyjność i użytkowość jednak jest dziś w sztuce problematyczna.

W Polsce od tego czasu niewiele się zmieniło. Nomenklatura jeszcze wciąż powoduje automatyczne szufladkowanie: ceramika, szkło, tkanina wciąż postrzegane są jako niższa kategoria sztuki, przede wszystkim w obiegu kuratorskim, galeryjnym i muzealniczym, choć na świecie zmienia się to dziś w szybkim tempie.Fotografik Jacek Poremba, projektant Tomek Rygalik i artystka Alicja Patanowska – 3/5 kolektywu The Makers.

Foto: Materiały prasowe

Z czego to wynika?

AP: Z pewnością ceramika, niemal archetypicznie kojarząca się z naczyniem, wywodzi się z użytkowości. Przez stulecia w całej Europie nazywano ją sztuką użytkową, nastawioną na dekoracyjność. Do tego dołożyć można fakt, że dyscypliny takie jak ceramika, szkło, tkanina przez wiele lat w akademiach nauczane były z większym naciskiem na warsztat niż na tematy podejmowane przez sztukę krytyczną. To owocowało tym, że statystycznie najlepsi artyści szli na malarstwo i rzeźbę, a gorsi – np. na ceramikę. Teraz jednak dokonuje się ciekawa zmiana. Ceramika, szkło i stosowanie technik wcześniej przypisywanych rzemiosłu, odzyskują głos w kontekście sztuk wizualnych. Dostrzegam, że to zaczyna być wręcz modne, ale to temat na odrębną rozmowę.

Podobnie dizajn spotyka się dziś ze sztuką i to na dwa sposoby. Po pierwsze mamy do czynienia z  pojedynczymi, ręcznie  wykonanymi obiektami użytkowymi, co ciekawe, coraz częściej o potencjale krytycznym. Po drugie, zdarzają się projekty artystyczne, które mają swoją kontynuację w dizajnie. Plantacja, mój najbardziej udany komercyjnie projekt, pierwotnie był instalacją artystyczną. Miałam szczęście, że kupiło ją kilka dobrych kolekcji w Wielkiej Brytanii, dzięki czemu miałam pieniądze, by zacząć produkcję.

Bałam się zrobić produkt z pracy, która istniała już w obszarze sztuk wizualnych. Nie wiedziałam wtedy, że dwa lata wcześniej Olafur Eliasson wprowadził do produkcji “Little Sun”, produkt, który wyewoluował z jego instalacji artystycznej “Sun” w Tate Modern.

Design traktujemy jako coś komercyjnego, a sztuka ma być oderwana od funkcji i użyteczności. Jaki jest twój złoty środek, by mieć czas na sztukę, design i garncarstwo?