Rafał Olbiński: nie boję się ryzyka. Dobrze na tym wyszedłem

Wywiad ukazał się pierwotnie w magazynie „Sukces” dostępnym dla prenumeratorów dziennika „Rzeczpospolita”

Mistrz. Tak o nim mówią. Nie ma w tym cienia przesady. Rafał Olbiński jest jednym z najbardziej cenionych polskich artystów, jedną z gwiazd polskiej szkoły plakatu, wybitnym plakacistą, ilustratorem i malarzem.

Sporą część dorosłego życia spędził w Nowym Jorku, mieście, o którym mówi, że codziennie rano lądują tam samoloty wypełnione artystami przekonanymi, że podbiją to miasto. On odniósł tam sukces, stał się rozpoznawalnym nowojorskim artystą. „Poczułem się trochę zmęczony tym miastem” – mówi.

Dlatego teraz czas na Warszawę, ale też – na Martynikę, na której od kilku lat spędza zimy. A w przyszłości? Kto wie. Może Paryż? „Mógłbym być jego częścią“ – rzuca, po czym dodaje, że przeprowadzka  byłaby problemem. „Mam coraz mniej czasu, bo pracy jest coraz więcej”.

Miałeś być architektem. Dlaczego nim nie zostałeś?

Rafał Olbiński: W tamtych czasach to nie miało sensu. Kończyłem architekturę w 1969 roku, to była epoka głębokiego Gomułki. Budowano tak, by na jak najmniejszej powierzchni pomieścić jak najwięcej ludzi. Wyobraź sobie – studiujesz architekturę, masz ambicje, chcesz podbijać świat wyjątkowymi budowlami, 
a okazuje się, że musisz projektować kratki do kaloryfera…

Co dała ci architektura?

RO: Na pewno szersze spojrzenie na to, co mnie otacza. Nauczyła, czym jest wartość wynikająca z połączenia sztuki z inżynierią, czyli logiki z emocją. Wpoiła szacunek do racjonalizmu, bo jeśli nie zbudujesz dobrej konstrukcji, to budynek się zawali. Niestety – dała mi też skrzywienie, które sprawia, że w moich obrazach czy plakatach wszystko musi być symetryczne (śmiech).

Podobało mi się też to, że projektując, masz przed sobą cały katalog wyzwań, którym musisz sprostać. Trzeba łączyć wszystko: sztukę, rysunek i rzeźbę z inżynierią, matematyką czy psychologią, bo emocjonalne działanie architektury jest bardzo ważne. Dzięki łączeniu 
tak różnych sfer stajesz się cywilizowanym człowiekiem.

Kiedy uznałeś, że trzeba pójść inną drogą?

RO: Gdy byłem na studiach, w Polsce rosła popularność szkoły plakatu. To był ewenement. Na pierwszej stronie „Życia Warszawy”, wiodącego polskiego dziennika, publikowano najlepsze prace w konkursie na plakat miesiąca na ulicach Warszawy, rozpisywano się też o autorach prac. Dzisiaj to byłoby niemożliwe.

Dlaczego tak się działo?

RO: Plakat był wtedy ważny. Stał się czymś w rodzaju sportu narodowego, tak jak teraz skoki narciarskie, którymi emocjonuje się cała Polska. Wtedy Polska kulturalna fascynowała się plakatami. Każdy artysta chciał być plakacistą, bo liczył na to, że jego nazwisko trafi na pierwszą stronę jednej z najważniejszych 
gazet w Polsce. Jako student brałem udział w rozmaitych konkursach. Raz dostałem trzecią nagrodę, raz – drugą. Z tym wiązały się duże pieniądze, ale ważne było też poczucie, że trafiłem do przedsionka sławy. W pewnym momencie pomyślałem, 
że łatwiej być w Polsce plakacistą niż architektem. Starałem się o posadę asystenta Jana Bogusławskiego, który wygrał konkurs na projekt Ambasady Polski w Brazylii. Nieźle rysowałem, więc założyłem, że się załapię, ale nic z tego nie wyszło. Wtedy ostatecznie postanowiłem zostać artystą bohemy (śmiech).

Jako artysta prawie 35 lat spędziłeś w Nowym Jorku. Teraz piszesz o tym książkę. Jak podsumować tyle lat w Nowym Jorku w jednym tomie?

RO: Marcel Proust napisał siedem tomów, a czas odnalazł dopiero w ostatnim, więc nie wiadomo, jak to się potoczy w moim przypadku.

Jedna rzecz pozostaje niezmienna – żadne inne miejsce na świecie nie ma takiej oferty kulturalnej. Tam ciągle dzieje się coś nowego i ciekawego. Czegoś podobnego na taką skalę nie ma nigdzie.

Jak zmieniło się twoje myślenie o Nowym Jorku?

RO: Zupełnie inaczej wygląda to, gdy tam mieszkasz, walczysz i jesteś częścią tego organizmu, który oddycha, żyje i pompuje krew, a inaczej – gdy jesteś turystą, przyglądasz się Nowemu Jorkowi, liźniesz trochę kultury, a potem idziesz do dobrej restauracji. Nie musisz już walczyć, jesteś uprzywilejowany, bo twój budżet pozwala na to, żeby zatrzymać się w bardzo dobrym hotelu i chodzić do dobrych knajp. To zupełnie inna perspektywa. Leonard Cohen napisał kiedyś: „We were running for the money and the flesh”, goniliśmy za pieniądzem i za mięsem. Takie życie już mnie nie dotyczy. Być może jednak z dystansu dostrzegam więcej zjawisk i rzeczy, których nie zauważałem w czasach, gdy mieszkałem w Nowym Jorku? Byłem wówczas tak zajęty swoimi sprawami, że to wielkie miasto stanowiło jedynie tło – ładne, wysokie, zimą przeraźliwie zimne, latem upalne do przesady.

Gdzie dzisiaj jest twój dom?

RO: W pewnym momencie poczułem, że jest nim Nowy Jork. W 1985 roku pojechałem na wakacje do Paryża i spędziłem tam blisko trzy miesiące. Życie było cudowne, spotykałem się z kolegami, z którymi studiowałem architekturę, były kolacje i przyjęcia. Przez trzy miesiące nie robiłem nic innego. Pamiętam, że gdy wylądowałem na lotnisku JFK, poczułem, że wróciłem do domu.

Teraz domem jest Warszawa?

RO: Trochę tak, trochę nie. W ostatnich latach, z powodu pandemii, zimy zacząłem spędzać na Martynice. Mieszkam tam przez kilka miesięcy, mam widok na morze i zachody słońca. Na Martynice wymyśliłem celebrację zachodu słońca, bo ten niesamowity spektakl rozgrywa się przed moim oknem. Trwa dokładnie siedem sekund – od momentu, gdy słońce dotknie horyzontu, do chwili, kiedy za nim zniknie. W tym czasie wypijam lampkę bardzo dobrego rumu. To taki mój rytuał, nie wiem, co dokładnie oznacza (śmiech), ale wydaje mi się, że twoje miejsce jest tam, gdzie potrafisz stworzyć swój codzienny rytuał.

Jaki rytuał miałeś w Nowym Jorku?

RO: 20 lat mieszkałem na Queens, codziennie rano wsiadałem 
do metra, żeby dojechać na Manhattan, bo tam była moja pracownia. Podróż trwała jakieś 25 minut i codziennie przez te 20 lat w czasie podróży czytałem jakąś książkę. Rytuałem było też przejście do pracowni. Mijałem te same ulice, po drodze spoglądałem na Chrysler Building, który moim zdaniem jest najpiękniejszym wieżowcem, jaki kiedykolwiek powstał. Widać tam szaleństwo projektanta, który umieścił na fasadzie detale nawiązujące do motoryzacji. Być może, gdybym został architektem, projektowałbym właśnie takie budynki, łączące funkcję z emocjami. Po drodze do pracowni spotykałem codziennie tego samego żebraka. To był ortodoksyjny Żyd, chyba jedyny na całym Manhattanie, który zarabiał w ten sposób na życie. Każdego dnia zbierał pieniądze od kierowców samochodów, którzy wjeżdżali na Manhattan od strony Long Island. Zaprzyjaźniłem się z nim, witaliśmy się codziennie, rozmawialiśmy o sztuce. Jak na swój „zawód” był niesamowicie wykształconym człowiekiem. Takie właśnie codzienne rytuały sprawiają, że czujesz się częścią danego miejsca. Coś takiego mam w Warszawie, na Martynice też się to tworzy.

Pamiętasz moment, gdy Nowy Jork po raz pierwszy docenił cię jako artystę?

RO: Było parę takich sytuacji. Na pewno poczułem to, gdy od Miltona Glasera, jednego z najbardziej znanych amerykańskich grafików, dostałem zaproszenie do udziału w konkursie na plakat promujący Nowy Jork. Oprócz mnie wzięło w nim udział 14 osób, sami wybitni artyści. Wtedy po raz pierwszy poczułem się doceniony. Co jeszcze? Dostałem medale od Art Directors 
of New York czy od Society of Illustrators. To też nobilitowało, bo zgłoszeń było z reguły kilka tysięcy, do katalogu wybierano 400 osób, a medal otrzymywało ledwie kilka.

W pewnym momencie postanowiłem przejść na drugą stronę barykady, do świata sztuki pięknej, zresztą przypadkiem. Nagle znalazłem się na dużo większym polu bitwy, na którym były większe pieniądze, ale też mniej czytelne kryteria, bo margines korupcji na rynku sztuki był i jest niesamowicie duży. W moim 
poprzednim zawodzie kryteria były jasne. W świecie sztuk pięknych o kryteriach trudno było mówić, była za to manipulacja 
i korupcja. Radziłem sobie całkiem nieźle na tym rynku, 
ale mimo wszystko była to druga liga.

Dlaczego porzuciłeś Nowy Jork?

RO: Z wielu powodów. Po części zdecydowały względy osobiste, 
ale byłem też trochę zmęczony tym miastem. Zdawałem sobie sprawę, że gdybym chciał zaistnieć w świecie wielkiej sztuki na takim poziomie, na jakim udało mi się to w sztuce komercyjnej, musiałbym się godzić na rzeczy, na które nie miałem ochoty. Musiałbym brać udział w grze pozorów, bywać tam, gdzie wypada, mieć romanse z naczelnymi pism o sztuce… Sukces był możliwy, bo to, co robiłem, było zauważane. Nie miałem jednak na to ochoty. Nie żałuję. Mam poczucie, że postąpiłem słusznie.